Tükenmişlik Sendromu -Burnout Nedir ?

TÜKENMİŞLİK SENDROMU -BURNOUT NEDİR?

Tükenmişlik sendromu sağlık çalışanları arasında 21.yüzyılın büyük bir problemi olarak ortaya çıkmıştır.Burnout terimi ilk defa 1974 yılında klinik psikolog Herbert Freudenberger tarafından ”yardım eden meslekler”deki ciddi stres ve yüksek ideallerin sonuçlarını tarif etmek amacıyla kullanılmıştır. (-1)

Freudenberger, tükenmişlik sendromunu halsizlik, aşırı yorgunluk hayal kırıklığı, kötümserlik ve yetersizlik duyusu içeren bir dizi semptom ile karakterize olan, iş yerindeki çalışma, dayanıklılık, gayret üzerine aşırı talep yüzünden tükenme olarak tarif etmiştir.

Tükenmişlik sendromu sağlık çalışanları arasında yeni bir kavram değildir.Sağlık endüstrisi sağlık çalışanlarına sayısız baskı uygular:

  • Klinik çalışma zorlukları
  • İş baskısı
  • Zaman kısıtlamaları
  • Üretim baskısı
  • Rekabet talebi
  • Profesyonel yaşam üzerindeki kontrol yokluğu
  • Aşırı çalışma süreci ve randevulardaki kontrol yokluğu
  • Liderlik ile ilişki ve rollerdeki çatışma
  • Psikolojik stres damgası ve yardım isteme konusunda doktorların cesaretini kırma
  • Yeni teknoloji ve tekniklerle tanışmadaki hız
  • Elektronik sağlık kayıtlarındaki talepler

Elektronik sağlık kayıtları, gittikçe artan klinik belgeleme yükü ve hasta ve yakınları ile kişisel iletişim ve bağ kurmak için gereken zamanda azalmaya neden olmaktadır. (-5)

Asistanlar arasında yapılan bir çalışmada, asistanların her bir hastayla sekiz dakikadan daha az (Türkiye ‘de bu süre 5 dakikadan az ) vakit geçirdikleri saptanmıştır.-5

Doktorlar belgeleme ve yazı işleri ile daha çok, hasta ile diyalog için daha az vakit geçirmektedirler. (-5)

Yaklaşık iş zamanının %12 si hasta ile direkt ilişkiye ve uzmanlık eğitiminin %66 sı order düzenleme, diğer meslektaşlarla görüşmeler, izlem notlarını okuma ve yazma gibi dolaylı hasta bakımına harcanmaktadır. (-5)

Doktor ve hemşireler gibi kendilerini başkaları için feda eden kişiler çoğunlukla tükenmişlik hissi, başetme güçlüğü, burnout ile karşı karşıya kalırlar.(-1)

DeOliveira et al. yaklaşık 1500 anesteziyoloji asistanının dahil olduğu bir çalışmada %41 oranında tükenmişlik sendromu riski tespit etmişlerdir.(-5)

Geçtiğimiz 2 yılda COVID-19 pandemisi sırasında ,doktorların beden ve ruh sağlıklarının çok önemli derecede etkilendiği, her 10 doktorun 6 sından fazlasında (%61) tükenmişlik sendromu görüldüğü ve bu oranın 2018 deki %40 oranından önemli derecede daha yüksek olduğu görülmüştür.

Doktorlar arasında tükenmişlik sendromu ve depresyon artarken,intihar oranı göreceli olarak aynı kalmıştır.

The Physician Foundation 2021 ulusal anket sonuçlarını yayınlamış ve doktorların %55 den fazlasında intihar düşüncesi, intihar girişimi ya da intihardan ölüm tespit etmişlerdir.

Araştırmacılar, tükenmişlik sendromunun ötesinde doktorların %39 nun depresyonda olduğunu, genel nüfusun iki katı oranı olan yaklaşık 400 doktorun her yıl intihar sebebiyle öldüğünü söylemektedirler. Amerika’ da tıp fakültesinde her sınıfta ortalama 126 öğrenci olduğu düşünülürse ,bu rakam her yıl 4 yıllık tıp fakültesinin tamamına eşittir.

Kadın doktorlar arasında intihar oranı genel populasyondan yaklaşık %130 daha yüksekken, erkek doktorların oranı %40 daha yüksektir. Hemşireler arasında da yüksek orandaki travma sonrası stres sendromu kadar yüksek oranda tükenmişlik sendromu ve depresyon bildirilmişdir. (-6)

Doktorlar genel nüfusdan belirgin bir şekilde daha yüksek oranda intihar girişimini ölüm ile sonuçlandırmaktadırlar. Tıp Fakültesinde iken intihar riski ve düşüncesi artarken, uzmanlık eğitimi sırasında dramatik olarak çok hız kazanmaktadır. (-5)

Tıp alanında kariyer yapan, başkalarına yardım etme arzusu çok kuvvetli olan birçok kişi uzun yıllar tıp fakültesinde harcanan çaba, masraf, zaman, çalışmanın gecikmiş mükafatı olarak başarılı, tatmin edici bir kariyer umarlar. (-5)

Akıllı, motive, fedakar doktorlar için arzu edilmiş ya da umut edilmiş getiriler arasında üretkenlik kaybı, zorlu bir kariyerden zevk almama, hasta bakımından ilgiyi kesme, hasta güvenliğini riske atma ve sonuçta depresyon ve hatta intihar yoktur. (-5)

Tükenmişlik sendromunun belirtileri nelerdir?

Sosyal psikolog Christina Maslach’a göre, tükenmişlik sendromunun 3 boyutu vardır:

*Duygusal tükenmişlik

*Yabancılaşma,kötümserlik,benlik yitimi

*Düşük kişisel beceri, başarı, verim, düşük performans (-2-5)

  • Tükenme: Etkilenmiş bireyler yorgun, bitkin, düşük enerjili ve duygusal olarak tükenmiş hisseder, bu durum ile başa çıkamazlar.
  • İş ile ilgili aktivitelerden yabancılaşma: Tükenmişlik sendromu olan kişiler mesleklerini gittikçe artan oranda stres dolu ve hayal kırıklığı olarak görürler. İşyeri şartları ve meslektaşları hakkında kötümser olmaya ve aynı zamanda kendilerinden duygusal olarak uzaklaşmaya ve meslekleri hakkında hissizlik duymaya başlarlar.
  • Azalan performans: Tükenmişlik sendromu olan kişiler yapmaları gereken görevler hakkında çok olumsuzdur, konsantrasyon güçlüğü çekerler, ilgisizdirler ve yaratıcılıkları yok olmuştur.(-1)

Hangi faktörler tükenmişlik sendromu ile bağlantılıdır?

  • Biyografi ile ilgili değişkenler
  • Cinsiyet tükenmişlik sendromunu deneyimini etkiler.Erkeklerde en çok görülen belirti benlik yitimidir, bunu duygusal tükenmişlik ve kötümserlik takip eder. Kadınlarda en çok görülen ilk belirti duygusal tükenmişliktir, bunu daha sonra benlik yitimi, kötümserlik ve azalmış başarı duygusu takip eder. (-5)
  • Bireysel faktörler : Kişilik özellikleri tükenmişlik sendromunu kolaylaştırabilir; 1-Mükemmeliyetçilik 2-Abartılmış beklentiler 3-Kendine ve dünyaya kötümser bakış 4-Yüksek başarı -Tip A kişilik yapısı
  • Tıp kültürü: Tıp fakültesi öğrencileri hizmet, mükemmellik, yetenek ve şefkati kültürel zorunluluk olarak öğrenirler. Bunlar bir hekim için önemli gurur kaynaklarıdır ancak denge oluşturulamazsa yıkıcı olabilirler.Hizmet etmek için gereken kişisel fedakarlık aşırı olursa duygu yoksunluğu ve mağduriyet hissi ile sonuçlanabilir.(-5) Hekimler çalışırken rutin olarak yeme-içme, uyuma gibi kişisel ihtiyaçlarını ihmal edebilirler.
  • Sistemin faktörleri
  • İşin ve organizasyonun özellikleri

Tükenmişlik Sendromu ile Nasıl Başa Çıkabiliriz ?

Hekimin ruhsal ve bedensel iyilik kavramı çok boyutludur.

Tükenmişlik sendromu ile başa çıkmada ingilizce Recognize-Reverse ve Resilience şeklinde üç R ile yaklaşım gerekir :

1-Belirtileri farketmek,

2-Bu hasarı terse çevirmek için destek arama ve stres ile başa çıkmayı öğrenmek ,

3-Resilience- Hızlı bir şekilde eski haline dönme ve strese dayanıklılığı geliştirmek

Bazı hastanelerde Kurumsal Holistik Wellness programları, beklenmeyen hasta ölümleri gibi ciddi stres zamanlarında hekimlerini ve sağlık çalışanlarını desteklemek amacıyla kırmızı kod ya da mavi kod benzeri ”LAVANTA KOD ” terimini kullanmaya başlamışlar ve hekimlerin bu kod ile destek almaları sağlanmıştır.(-5)

Hekimlerin bedensel ve ruhsal sağlığını artırmak için en iyi yaklaşım self-care denen öz bakımın mesleki zorunluluk olarak algılanması, fedakarlık talebi ile öz bakım arasında bir denge kurulmasıdır.(-5)

  • Kognitif davranış terapisi
  • Egzersiz,masaj, yoga,meditasyon, doğada vakit geçirmek
  • Sağlıklı yeme ve içme
  • Bilinçli farkındalık (Mindfullness ) eğitimi
  • Sağlık Sisteminde stratejiler geliştirmek ve hekimlerin damga vurulmadan ruhsal sağlığı için yardım isteme ve tedavilerini kolaylaştırmak
  • Hekimlerin mesleki gelişimlerini artırmak
  • Stres ile ilgili tarama testleri
  • Yaratıcı ve dengeli bir yaşam. Şarkı söyle, dans et, resim yap, yazı-hikaye yaz, heykel yap !

İşte bu noktada tükenmişlik sendromu ile başetmede güçlü bir yol göstericimiz var: Sanat ve Sağlık Sisteminde Sanatların kullanımı.

Sanat sağlığı güçlendirir, vücut ile zihin arasında bir bağ kurar ve sağlık çalışanlarına yaratıcılık ve kendilerini ifade etme fırsatı tanır. Kendini ifade etme ile, deneyim ve duyguların eve ya da işyerine taşınması yerine sağlıklı bir şekilde bütünleşmesi sağlanır. Yaratıcılık kendi kararlarını verme ve duygularını farkına varma sürecinde katkı sağlar. Böylece onlara hayata tutunacak bir dal verilerek duygu, düşünce, korku ve umutlarını ifade etme fırsatı sağlanır.(AIM-7)

Yaratım sayesinde, anın içinde bulunarak dikkatlerini acı,rahatsızlık duyusundan ziyade, doyum ve mutluluk sağlayan başka bir şeye odaklarlar.(AIM-7)

Sağlık alanında sanatların kullanımı çalışma alanını insancıllaştırır.(AIM-7)

Sanat hekimlere self kontrollarını geri verir ve teşhis ve iletişim yeteneklerini artırır(.AIM-7)

Sanat tıp fakültesi öğrencilerinin gözleme dayalı teşhis ve empati kabiliyetlerini artırır. Hastalarını daha iyi anlama ve onlarla daha insani bir düzlemde bağ kurmalarına yardım eder.(AIM-7)

Sanat, yaratıcılık ve tıp arasındaki bağın yeniden kurulmasını sağlar. Sanatın rahatlatıcı, onarıcı gücü stres içinde görev yapan hekim ve sağlık çalışanlarına bir rahatlama getirir.

Hekimler sanatın, özellikle tıp eğitimi ve uygulaması alanında kullanılmasının savunucusu olmalıdırlar.(7AIM,28)

Sağlık kurumlarının fiziksel çevre ve tasarımı aynı zamanda çalışanların sağlık ve güvenliğinde, sağlanan tedavi ve bakımın etkili olmasında, hataların azalmasında ve iş doyumunun artırılmasında etkin bir rol oynar.(AIM-7)

Mimari tasarımdan duvarlardaki sanata, doğal ışığa ulaşımdan iyileştirici bahçelere kadar, sağlık kurumlarındaki destekleyici ve fonksiyonel çevre, hekim, sağlık çalışanları ve hastaların streslerinin azalmasında, daha hızlı sağlığa kavuşmalarında, hasta güvenliğinin artırılmasında, daha kaliteli bakımda ve masrafların azalmasında önemli etkileri olduğu saptanmıştır.(AIM-7)

Mimarlık ve tasarım üzerine olan araştırmalar, kurumların doğal çevreye sahip olmasının anksiyete ve stresin azalmasında etkin olduğunu göstermiştir.(6,25)

Hastane bahçelerinin onarıcı ve sakinleştirici etkilerinin yanısıra stresi azalttığı, sosyal destek, pozitif bir kaçış yeri fırsatı sağlaması, stresli kliniklere nazaran self- kontrol hissi vermesi gibi diğer mekanizmalar yoluyla iyileşmeye katkısı vardır.(6,26, Tieman 2001)

Belki de iyileştirici bahçelerin en önemli yararlarından biri ruh haline olan etkisidir.(6,27) Bahçeye çıkanların %95 inde ruh halinde değişim bildirilmiştir; Yaklaşık %80 ni daha rahat ve sakin, %25 i tazelenmiş ve daha güçlü oldukları , %22 si daha iyi düşünebildiklerini %19 daha iyi ve pozitif , %6 dinsel ve spirütüel bağ hissettiklerini bidirmişlerdir.

Doğada vakit geçirmek(18) immun sistem fonksiyonlarını etkiler.Zumba dans tansiyonu ve trigliserid düzeylerini düşürür(19), çevre tasarımı ve yürüme imkanı glukoz kontrolunu artırır(20).

Doğa resimleri ile çevrelenmiş, müzik ,ışıklandırma ile rahatlama sağlayan hastanedeki ”Recharge- Şarj ” odalarının COVID-19 pandemisi sırasında ön saflarda çalışan sağlık çalışanlarının stresini fizyolojik, hormonal ve davranışsal düzeylerde azalttığı görülmüştür.(6,21)

2006 Yaratıcılık ve Yaşlanma çalışmasında sanatın bütün yaş gruplarında kontrol hissini geliştirdiği gösterilmiştir.Zihnin, beynin nörolojik merkezlerine ve dolayısıyla bağışıklık sistemine etkisinin yansımasını gösterecek şekilde, infeksiyon ve kanser ile mücadelede etkin T hücreleri ve Natural killer (NK )hücreleri seviyelerinde artış olduğunu saptamışlardır (6,9)

Mozart piyano sonatları rahatlama açısından Conrad et al tarafından analiz edilmiştir.(6,16) Mozart müziğinin uygulanması önemli derecede sedatif ilaç miktarını azaltmış,büyüme hormonu plazma konsantrasyonunu artırmış, interlökin 6 ve epinefrin konsantrasyonlarını azaltmış ve tansiyonu ve kalp hızını düşürmüştür.

Mozart piyano sonatlarının etkisi baz alındığında araştırmacılar, müziğin sedatif etkisi için immun sistemin mediyatörleri aracılığıyla adrenal medulla ile hipotalamik-pituitary yol arasındaki nörohumoral yolu kullandığını ileri sürerler.(7-AIM)

Müziğin biyolojik etkisi ruh ve beden sağlığını artırır, kardiovasküler sistemi module eder, bağışıklık sistemini güçlendirir.(6,22)

Birlikte görsel sanat, müzik ya da dans icra ettiğimizde, biz vücut, zihin ve ruh olarak birlikte o anın içindeyizdir.(7AIM)

Sanat ya da estetik deneyimlerle etkilenmiş, kompleks ,birbiri ile bağlantılı biyolojik sistem ağı sadece beyni değil aynı zamanda endokrin, immun sistem, dolaşım, solunum fonksiyonlarını da kapsar .Örneğin bazı frekanslarda müzik çaldığında bazen anksiyete ve depresyon tedavisinde kullanılan bir hormon olan oksitosin artarken, hormonal bir stres belirleyicisi olan kortizol seviyesi düşer.(6,17).

Neuroscience and Biobehavioral Reviews daki bir çalışmada dansın yeni hatıraların oluşumunda rol oynayan hipokampusun hacmini artırdığı gösterilmiştir.(6,11)

Resim yapma, çizim ve diğer görsel sanatlar, (PTSD) trauma sonrası stres sendromu olan kişilerde kendilerini ifade etmeyi geliştirmişler. Bir başka makale sanat terapisinin anksiyete ve depresyon gibi travma yanıtlarını azaltmışlardır.

Şiirin, hem hasta hem de sağlık çalışanlarına hastalıkların terminal dönemindeki zorluklarla başetmede yardım ettiği bildirilmiştir.

Paintings in sequence;1-George Frederic Watts /Hope 2-Rembrandt/ Anatomy Lesson of Dr. Deijman Rembrandt 3-Enrique Simonet/Autopsia 4-Zurbaran/Agnus Dei 5-Pere Borrell del Caso /Escaping Criticism 6-Edward Munch /The Sick Child 7-Jacques-Louis David /The Death of Marat 8-Alma Tadema/The Roses of Heliogabalus 9-James Jacques Joseph Tissot 10-Georges Seurat/Sunday Afternoon on the Island of La Grande Jatte 11-Claude Monet/The truth of Nature12-Jean-Honoré Fragonard /The Swing 13-Albert Aublet /Reading on the Garden Path 14-Johannes Vermeer/Girl with a Pearl Earring 15-Rosso Fiorentino /Angelo Musicante 16-Pablo Picasso/El Piano 17- Henri Matisse/Dance 18- Joseph Lefebvre/Woman playing a lute 19- Pierre Carrier- Belleuse /The Ballet Lesson

SOURCES. -*1-Depression: What is burnout? – InformedHealth.org – NCBI IQWiG health information -*2- Review Am J Health Syst Pharm /2018 Feb 1;75 (3):147-152. doi: 10.2146/ajhp170460. Epub 2017 Nov 28. Burnout syndrome among healthcare professionals /Patrick J Bridgeman, Mary Barna Bridgeman, Joseph Barone -*3. Review Pol Merkur Lekarski/ 2010 Mar;28(165):242-3./[Professional burnout among psychiatrists]/Anna Kamrowska1, Czesław Kamrowski – *4 . ‘Slave labor and mastery’:A psychoanalytic study of professional burnout Stijn Vanheule. -*5 . Self-care as a professional imperative: physician burnout, depression, and suicide s12630. -*6 NeuroArts Blueprint (Advancing The Science Of Arts , Health , And Wellbeing Is A Partnership Between The Johns Hopkins International Arts+Mind Lab,The Center For Applied Neuroaesthetics  (IAM Lab ) And The Aspen Institute’s Health ,Medicine &Society Program (HMS) -*7. AIM-University Of Florida Center Of Arts In Medicine  – *8 -https://www.helpguide.org/articles/stress/burnout-prevention-and-recovery.htm -*9.Coe& Lubach(2003);Kiecolt-Glaser,MGuiere,Robles&Glaser,(2002);Lutgendorf&Costanzo 2003 -*11. Teixeira-Machado, Arida, & de Jesus Mari 2019 -*16- Conrad et al 2007-*17 . Akimoto, Hu, Yamaguchi, & Kabayashi 2018. -*18. (Kuo 2015) -*19 . Araneta & Tanori 2015 -*20 . Mena, Sepulveda, Ormazábal Rojas, Fuentes, & Palomo 2017 -*21 . Mount Sinai Abilities Research Center n.d. -*22 . Global Council on Brain Health 2020).Hutschemaekers -*24 .Davies 2018.NA.-*25- Ulrich et al 1991 -*26 . Ulrich,Zimring,Joseph,Quan,Choudhary,2004 -*27. Cooper and Barnes 1995 -2005 -*28 . Gary Christensen is Director of the mental health clinic at the University of Minnesota’s Bolton health service and president of the Society for the arts in healthcare